Żywienie dietetyczne odgrywa wielką rolę w tak szeroko obecnie rozpowszechnionych chorobach układu krążenia Chory, który chce osiągnąć poprawę stanu swego zdrowia, powinien pamiętać, że najlepiej przeprowadzone leczenie farmakologiczne zawiedzie, jeżeli nie będzie szło w parze z odpowiednim leczeniem dietetycznym, jedno bowiem wspomaga tutaj drugie.

Jaki sposób żywienia jest w tych chorobach najwłaściwszy? Chorych nie można głodzić, należy im zapewnić w codziennych posiłkach dowóz wszystkich składników pokarmowych potrzebnych do prawidłowego funkcjonowania ustroju. Nie należy ich jednak i przekarmiać, jak bowiem wykazuje praktyka, spożycie zbyt obfitego posiłku ma zdecydowanie ujemny wpływ na układ krążenia — może wywołać duszność, bicie serca lub dolegliwości dławicowe. Nadto liczne obserwacje potwierdzają fakt, że stan układu krążenia poprawia się u wielu otyłych po przejściu na dietę ubogą w kalorie.

Ograniczenie wagi ciała zmniejsza pracę serca, przemianę materii i zapotrzebowanie na tlen. Otyłość często wiąże się z zaburzeniami w przemianie materii i często towarzyszy jej stwardnienie naczyń krwionośnych — stanowiących część układu krążenia; zrozumiała jest więc konieczność przeciwdziałania otyłości, m. in. przez ograniczenie pobieranych z pożywieniem kalorii.

Celem diety w omawianych chorobach jest, poza ochronieniem chorego od szkodliwego wpływu niektórych pokarmów — odciążenie przewodu pokarmowego i wątroby oraz usprawnienie przemiany materii. Należy unikać przepełnienia żołądka spożywając posiłki częściej, 4—6 razy dziennie, w małej objętości. Chory powinien otrzymywać lekko strawne pożywienie regularnie, z tym że ostatni posiłek nie później niż na 3 godziny przed snem.

Produkty dozwolone

Pieczywo (wszelkie) bez dodatku soli lub z matą ilością soli, wszystkie rodzaje mąki, kasz i makaronów.
Mleko, twaróg, ser twarogowy. Białka jaj (jaja w całości jedynie po uzgodnieniu z lekarzem). Chude gatunki mięs i ryb (cielęcina, wołowina, konina, kura, królik, gołąb, dorsz, karmazyn, karp, leszcz, szczupak, płotka, sandacz). Wszelkie owoce dojrzale, zarówno surowe, jak gotowane. Warzywa świeże i mrożone. Rafinowane oleje roślinne, masło i śmietanka (w ilości dozwolonej przez lekarza). Cukier, miód, przetwory owocowe.
Przyprawy takie, jak: zielony koper, pietruszka, szczypiorek, kminek, anyżek, majeranek, skórki: cytrynowa i pomarańczowa

Produkty zabronione

Pieczywo słone, pieczywo przygotowane z dodatkiem proszków do pieczenia, groch, soja, fasola.
Wszelkie sery fermentowane (twarde i topione). Żółtka jaj.
Tłuste gatunki mięs i ryb (wieprzowina, baranina, gęś, kaczka, śledź, węgorz, łosoś, ryby w oleju, konserwy mięsne i rybne, mięsa peklowane i wędliny). Owoce niedojrzałe. Kapusta, groch, fasola, konserwy warzywne, solone. Słonina, smalec, boczek, margaryna, masło solone. Ciasto tłuste, ciastka z kremem, torty, czekolada. Pieprz, musztarda, papryka w proszku, listki bobkowe, gorczyca, ocet

Mięso lub ryby podawać będziemy nie częściej niż 3—4 razy w tygodniu, zastępując je w pozostałe dni jajami lub serem. Każdorazowa porcja mięsa czy ryby nie pomywać lekko strawne pożywienie regularnie, z tym że nieobojętny jest sposób przyrządzania tych potraw. Najbardziej wskazane będą potrawy przyrządzone z mięsa gotowanego w wywarach jarzynowych. Mogą to być pulpety, mięso w sosie jarzynowym, potrawka, sztuka mięsa, ryby gotowane. Białko jaj i twarogu jest lepiej trawione i przyswajane niż białko zawarte w mięsie. Takie potrawy, jak pierożki z serem, leniwe pierożki, makaron z serem, ryż z jajami, czy też budynie przyrządzane z kasz i jaj, sera, jarzyn z jajami nie tylko wniosą pożądane urozmaicenie do jadłospisu, ale i dostarczą organizmowi lekko strawnego i łatwo przyswajalnego białka. Dzienna racja białka wynosi 0,75—1 g na 1 kg wagi ciała.

Duże znaczenie w odżywianiu chorych na serce ma mleko, zarówno mleko słodkie gotowane — w postaci napojów, zup czy deserów, jak i mleko zsiadłe. Serwatka i maślanka są ze wszech miar polecane i powinny znajdować się dość często w jadłospisie chorego.

Ze względu na upośledzenie trawienia tłuszczów w omawianych schorzeniach istnieje konieczność ograniczenia ich spożycia zarówno co do ilości, jak i jakości. Podawać więc będziemy jedynie tłuszcze najlżej strawne, o niskim punkcie topliwości, takie jak oleje (słonecznikowy, sojowy i z oliwek) oraz ograniczone ilości masła, wykluczając z diety inne tłuszcze zwierzęce (smalec, słoninę, łój). Ważne zastrzeżenie: niedozwolone są potrawy smażone, jako ciężko strawne. Tłuszcz należy dodawać do potraw nie rumieniony.

Polecane gatunki kasz można podawać często w najrozmaitszych postaciach: i rozklejone w postaci zup czy deserów, i gotowane na sypko jako dodatki do drugich dań, wreszcie jako podstawę budyniów czy zapiekanek. Jarzyny — konieczny dodatek do codziennych posiłków — będziemy podawali gotowane i przetarte po ugotowaniu — bądź też w postaci soków surówkowych i surówek.

Spośród znajdujących się na rynku jarzyn do przyrządzenia puree wykorzystujemy: gotowane ziemniaki, buraki, marchewkę, szpinak, szparagi, młody zielony groszek, salsefię czy bulwy, a po ugotowaniu i przetarciu zaprawiamy jarzyny odrobiną surowego masła, a jeszcze lepiej — oliwy, nie robiąc żadnych zasmażek. Soki surówkowe z wszelkich warzyw, pomidorów, a zwłaszcza z marchwi, zawsze będą bardzo wskazane, chodzi bowiem o dowóz składników mineralnych i witamin.

Przyrządzając surówki należy pamiętać o dokładnym rozdrobnieniu warzyw korzeniowych, takich jak marchew, pietruszka czy seler, które podobnie jak zieloną sałatę, cykorię, surówkę z pomidorów zaprawiać należy odrobiną oliwy.

Zupy gotujemy na wywarach jarzynowych. Ponadto podajemy zupy mleczne i owocowe.

Owoce polecamy we wszelkich postaciach, a więc w postaci naturalnej, ponadto dżemy, marmolady, soki, surówki owocowe, owoce pieczone i gotowane.

Na ogół chorym na serce nie powinno się podawać więcej niż 5—6 szklanek płynu dziennie, pamiętając równocześnie o tym, że mniejsza ilość niż 1 litr dziennie również nie jest wskazana, gdyż większe ograniczenia mogłyby pociągnąć za sobą upośledzenie pracy nerek, zaparcie, pragnienie, osłabienie.

Przy powstawaniu obrzęku duży nacisk kładzie się na ograniczenie nie tylko płynów, ale i soli kuchennej, której ilość w dziennym pożywieniu w zależności od wskazań lekarskich powinna wahać się od 2 do 4 g, bywa jednak, że trzeba ją ograniczyć aż do 0,5 g, a nawet wyłączyć zupełnie. Należy wykluczyć z diety wszelkie artykuły spożywcze konserwowane za pomocą soli lub z dużym jej dodatkiem, a także inne produkty zawierające dużo sodu (Na).

Diety jarskie lub diety bezbiałkowe mogą działać korzystnie w chorobach układu krążenia, jednak nie wolno stosować ich przez czas dłuższy, gdyż dowóz białka zwierzęcego w odpowiednich ilościach jest dla organizmu nieodzowny.

Podobnie jak we wszystkich innych chorobach, i w omawianym obecnie schorzeniu dieta musi być stosowana ściśle wg wskazań lekarza, który zna organizm chorego.

Niżej podajemy przykład jadłospisu dla diety normalnej w chorobach układu krążenia (z zastrzeżeniem, iż ilość soli dodawanej do potraw ustala lekarz).

Przeważnie chorzy na serce odczuwają brak łaknienia, tym bardziej więc dla wywołania apetytu potrawy powinny być smacznie przyrządzone i apetycznie, estetycznie podane. Pamiętajmy, że brak apetytu może doprowadzić do wyniszczenia chorego organizmu, a to byłoby niebezpieczne, zwłaszcza u chorych z niedoborem wagi.

Jadłospisy przykładowe

1. Pierwsze śniadanie: kawa zbożowa z mlekiem, jajko na miękko, czerstwe pieczywo, surówka z marchwi.
Drugie śniadanie: jabłko pieczone.
Obiad: zupa koperkowa z kluskami; gotowana wołowina, buraczki, puree z ziemniaków, zielona sałata; przecier z truskawek.
Kolacja: twarożek, pomidor, pieczywo, masło, bawarka.

2. Pierwsze śniadanie: sok z marchwi i jabłek, budyń z manny na mleku z dżemem.
Drugie śniadanie: suflet owocowy.
Obiad: barszcz zabielany z ziemniakami; pierożki z serem; surówka z owoców mieszanych.
Kolacja: zsiadłe mleko, ziemniaki pieczone bez tłuszczu, surowe masło, jarzyny mieszane.

W zależności od stanu chorego, lekarz prowadzący, jak to wspomniano wyżej, niejednokrotnie poleca ograniczyć bądź zupełnie wyeliminować na pewien okres sól kuchenną.

Niejednokrotnie lekarze zalecają stosowanie jednej z niżej opisanych diet z ograniczeniem soli lub diety bezsolnej.

1. Dieta z ograniczeniem soli

Przygotowując całodzienne posiłki, odważamy ilość soli dozwoloną przez lekarza i rozdzielamy ją równomiernie na wszystkie posiłki. Najlepiej jest pieczywo wyrabiać w domu zupełnie bez dodatku soli, pozostawiając odrobinę odmierzonej soli choremu, by sobie solił kromki chleba.

2. Dieta z dużym ograniczeniem ilości soli, czyli dieta, w której do potraw nie dodajemy soli. Podobnie jak dieta podana wyżej, składa się ona z wszystkich produktów i potraw dozwolonych w niewydolności krążenia, z wyeliminowaniem soli. Dieta ta jest bardzo uciążliwa, dlatego szczególny nacisk należy położyć na przyrządzanie potraw, zwracając uwagę nie tylko na zachowanie wartości odżywczej, ale też i na doprawianie do smaku, tak aby chory jak najmniej odczuwał brak soli kuchennej. Smak zup i sosów bardzo poprawia zakwaszenie ich cytryną Mięso i ryby należy gotować w intensywnych wywarach jarzynowych, podawać je z dodatkiem soku z cytryn, z borówkami czy galaretkami owocowymi i z dużą ilością jarzyn. Doskonałym dodatkiem do mięsa są również musy jabłkowe. Potrawami wprowadzającymi duże urozmaicenie do tej diety będą potrawy mączne i z kasz z dodatkiem warzyw, owoców i ich przetworów, jak np. ryż ze śliwkami lub pomidorami, manna z przecierem z jabłek, makaron z owocami itp., poza tym desery wykonywane z mleka z różnymi dodatkami, desery z dodatkiem piany, musy czy suflety.

3. Dieta z ograniczoną ilością soli — tzw. dieta mleczna. Dieta ta jest obecnie rzadko stosowana i prawie wyłącznie w czasie leczenia szpitalnego. Na wstępie należy wyjaśnić, dlaczego nazywamy ją dietą z ograniczoną ilością soli. Znając skład chemiczny mleka, możemy bez trudu obliczyć, że w litrze tego płynu znajduje się około 1,6 g NaCl, czyli soli kuchennej. Dlatego i ta dieta, podobnie podana jak wyżej, nie będzie dietą absolutnie bezsolną. Dieta mleczna, podobnie zresztą jak wszystkie diety, może być wprowadzona tylko przez lekarza. Przeważnie bywa stosowana przez 4—6 dni. W tym okresie podajemy jedynie 800 ml do 1 litra mleka w ciągu dnia. Tę ilość mleka dzielimy na 8—10 porcji. Mleko nie powinno być zimne, lecz podgrzewane. Dieta ta daje przeważnie dobre wyniki w obrzękach i duszności.

Niejednokrotnie chorzy źle znoszą mleko; jeżeli samo mleko powoduje wolne stolce, to do każdej porcji należy dodać 1 łyżeczkę wody wapiennej.

Ostatnio częściej stosowana jest dieta rozszerzona o naturalne soki owocowe i bezsolne pieczywo w postaci sucharków.

4. Diety bezsolne. Omówione tu zostaną 4 rodzaje diet:

  1. dieta owocowa,
  2. dieta owocowo-jarzynowa,
  3. dieta ryżowa,
  4. dieta ziemniaczana.

Dieta owocowa na ogól jest dobrze znoszona przez chorych. Owoce nie zawierają białka i ledwie ślady soli kuchennej. Stosuje się ją 1 dzień w tygodniu. W tym czasie podaje się choremu 1—1 1/2 kg owoców w 6 porcjach. Mogą to być wyłącznie surowe owoce (jabłka, gruszki, śliwki, morele, truskawki, pomarańcze itp.), z tym że najbardziej pożądane jest, aby połowę normy stanowiły jabłka lub owoce surowe na przemian z gotowanymi czy pieczonymi: zarówno do surowych, jak i do gotowanych można dodawać 50—100 g cukru dziennie.

W razie złego znoszenia przez chorego owoców surowych podajemy tylko gotowane lub pieczone, zachowując tę samą normę dzienną. Owoce surowe mogą być zastępowane sokami owocowymi — ta postać często bardziej odpowiada pacjentom.

Dieta owocowo-jarzynowa. Skład chemiczny tej diety jest niemal identyczny ze składem chemicznym diety owocowej i stanowi jakby pewną jej odmianę. Podajemy na przemian owoce i jarzyny, z tym że jarzyny mogą być zarówno w postaci soków, jak surówek, czy też gotowane — oczywiście bez dodatku soli i tłuszczu.

Dieta ryżowa. Stosowanie diety ryżowej daje korzystne wyniki w leczeniu obrzęków. Charakterystyczną jej cechą jest niska zawartość sodu w pożywieniu. Dłuższe stosowanie diety ryżowej nie spotyka się z uznaniem chorych, którym niejednokrotnie lekarz zaleca zachowywanie jej nawet przez okres 14—21 dni.

W tym okresie ryż podaje się w rozmaitych postaciach, bez dodatku tłuszczu i soli. Poza jarzynami i owocami dozwolone urozmaicenie stanowią mleko i cukier. Przygotowujemy więc ryż na mleku, ryż z wszelkimi owocami, z dodatkiem pomidorów, soków jarzynowych, owocowych itp.

Należy dołożyć wszelkich starań, aby tę monotonną dietę jak najbardziej urozmaicić.

Dieta ziemniaczana jest wybitnie niskokaloryczna, podajemy w niej jedynie 1 kg ziemniaków w ciągu dnia, a 1 kg ziemniaków dostarcza zaledwie ponad 600 kcal.

Ziemniaki najpierw myjemy dokładnie, po czym gotujemy w łupinach. Podajemy je choremu w 5 porcjach w ciągu dnia, ale na każdy posiłek świeżo ugotowane. Niejednokrotnie lekarz zaleca dietę mieszaną, ziemniaczano-owocową.

PRZEPISY